Miód to najpopularniejszy produkt pszczeli, który oprócz wybornego smaku, oferuje wiele właściwości prozdrowotnych. Dowiedz się, jak powstaje miód, poznaj jego rodzaje i cenne właściwości.
Czy wiesz, że na świecie istnieje około 20 000 różnych gatunków pszczół? Z nich wszystkich tylko jeden gatunek jest zdolny do wytwarzania miodu. To pszczoła miodna (Apis mellifera).
Dlaczego pszczoły zbierają miód?
Miód to forma przechowywania i magazynowania żywności na chłodne miesiące, kiedy pszczoły robotnice nie będą opuszczać ula, bo na zewnątrz nie ma kwiatów miododajnych, z których mogłyby zbierać cenny nektar. Miód pozwala pszczołom przetrwać zimę. Z tego powodu Apis mellifera różni się od innych owadów z rodziny pszczołowatych np. trzmieli. Trzmiele to owady, które podobnie jak pszczoły zapylają kwiaty, jednak nie gromadzą zapasów na zimę. W zimie wymiera cała kolonia, pozostają tylko królowe, które zakładają nową kolonię z nadejściem wiosny. W odróżnieniu od trzmieli, pszczela kolonia w zimie nie wymiera, ale zmniejsza się tworząc tzw. kłąb zimowy. Zazwyczaj zostaje wówczas od 10 000 do 25 000 pszczół tzw. zimowych (te, które wygryzły się jesienią). Ich zadaniem jest odbudowa kolonii na wiosnę. To właśnie dla nich magazynowany jest miód.
Jak powstaje miód?
Miód jest wytwarzany ze słodkiego płynu, który produkowany jest przez wiele kwiatów, nazwanego nektarem. Nektar jest przynętą, którą wykorzystują kwiaty do zwabienia pszczół i „dystrybucji” pyłku. W czasie kwitnienia przez całą wiosnę i lato, a także na jesieni pszczoły odwiedzają różne gatunki kwiatów pomagając zapylać je, a przy okazji zbierają słodki nektar i pyłek wysokobiałkowy. Do najczęściej odwiedzanych kwiatów należą m.in. kwiaty jabłoni, mniszka lekarskiego, koniczyny, lawendy, lipy, rozmarynu, wrzosu czy jeżyny, a także innych rośliny, które oferują nektar. Obliczono, że jedna kolonia pszczół licząca 60 000 pszczół w ciągu jednego dnia może odwiedzić aż 50 milionów kwiatów!
Po napełnieniu wola miodowego pszczoła robotnica-zbieraczka wraca do ula i przekazuje nektar kolejnej pszczole robotnicy pracującej w ulu. Po odbiorze nektaru robotnica przeżuwa go wielokrotnie wysuwający chowając języczek oblepiony nektarem. W ten sposób nektar zostaje odparowany z wody, a cała mieszanina gęstnieje. Dodatkowo w trakcie tego procesu do nektaru zostają dodane cenne enzymy trawienne pszczoły, które później wzbogacają skład miodu. Wstępnie przetworzony nakrop (niedojrzały miód) zostaje umieszczony w komórkach w kształcie sześciokąta, które zostają zasklepione, aby odciąć dopływ powietrza.
W miodzie zasklepionym w komórkach dochodzi do istotnych zmian chemicznych. Pod wpływem enzymów następuje rozkład dwucukru sacharozy na glukozę i fruktozę. Z organizmu pszczół do miodu dostaje się również substancja bakteriostatyczna.
W ten sposób powstały miód może już zostać zebrany. Doświadczeni pszczelarze doskonale wiedzą, ile miodu mogą zabrać z każdego ula, aby obyło się bez szkody na pszczelej rodzinie.
Pszczelarz wyciąga plastry miodu z ula i wkłada je do specjalnej miodarki, w której z plastrów miodu wyciągany jest cenny miód.
Kolor i smak ma miodu
Kolor miodu może być bardzo zróżnicowany i zależy od surowca. Może przybierać barwy od przejrzystej po ciemnobrązową.
Popularne miody jak wielokwiatowy, lipowy czy akacjowy, zazwyczaj mają barwę bursztynową i półprzezroczystą konsystencję. Miód rzepakowy ma barwę kremowo białą, a miód pochodzący z wrzosów ma odcień czerwonawy.
Smak miodu podobnie jak jego barwa w dużej mierze zależy od surowca, z jakiego został wytworzony. Zasadniczo miody, które mają jaśniejsze kolory, cechują się łagodniejszym smakiem, natomiast te o ciemniejszej barwie są bardziej wyraziste i ostre.
Jak poznać prawdziwy miód?
Miód należy do produktów, które często są fałszowane. Warto podkreślić, że dotyczy to przede wszystkim miodów importowanych z nieznanych źródeł. W przypadku miodów krajowych, produkowanych w Polsce prawdopodobieństwo zakupu fałszywego miodu jest znacznie mniejsze.
Najczęściej praktyki nieuczciwych producentów polegają na różnego typu zabiegach zmieniających skład miodu. Do miodu dodawany jest między innymi syrop fruktozowo- glukozowy czy cukier. Z tego względu tak ważna jest umiejętność odróżnienia miodu prawdziwego od fałszywego. Jednym z najprostszych markerów prawdziwego miodu jest jego krystalizacja. Miód fałszywy nie krystalizuje się w odróżnieniu do tego prawdziwego.
Jak jeszcze poznać prawdziwy miód? Więcej na ten temat przeczytasz w tekście: Jak poznać prawdziwy miód?
Rodzaje miodu
Istnieje wiele rodzajów miodu, które zależą od gatunków kwiatów, jakie odwiedzane są przez pszczoły. Smak, kolor, konsystencja miodu i jego właściwości zależne są od roślin, z jakich pszczoły zbierały nektar, spadź i pyłek kwiatowy. Miody, które w większości zbierane były z jednego gatunku kwiatów nazywane są miodami odmianowymi. Należą do nich takie miody jak miód rzepakowy, lipowy czy akacjowy. Miody, w których surowiec pozyskiwany był z różnych gatunków kwiatów nazywane są po prostu wielkokwiatowymi.
Z uwagi na surowiec, jaki został wykorzystane do produkcji, możemy podzielić miody na:
- spadziowe,
- nektarowe (kwiatowe),
- mieszane (nektarowo-spadziowe i spadziowo-nektarowe).
Popularnej gatunki miodów w Polsce
Do najbardziej znanych miodów produkowanych w naszym kraju należą:
Miód akacjowy
Produkowany jest z nektaru kwiatów pyłków robinii akacjowej, czyli tzw. białej lipy (Robinia pseudoacacia L.). Przybiera barwę od słomkowo żółtej do prawie bezbarwnej w stanie płynnym. Wyróżnia się delikatnym, kwiatowym smakiem.
- ma właściwości przeciwzapalne;
- działa uspokajająco i wzmacniająco;
- poprawia pracę wątroby, oczyszcza z toksyn;
- pomocny przy chorobach nerek i układu moczowego;
- wspomaga pracę przewodu pokarmowego.
Miód faceliowy
Surowca do jego produkcji dostarczają kwiaty jednorocznej rośliny pastewnej — facelii błękitnej (Phacelia tanacetifolia benth). W formie płynnej miód ma barwę jasnożółtą, po krystalizacji jest jasnokremowy.
Wyróżnia się delikatnym słodkim smakiem o kwaskowej nucie i ziołowym aromatem.
- przeciwbakteryjnie (zawiera cholinę);
- wzmacnia odporność przy przeziębieniach;
- wspomaga w nieżycie żołądka.
Przeczytaj więcej na temat właściwości miodu faceliowego
Miód koniczynowy
Powstaje z nektaru kwiatów koniczyny białej i czerwonej. Przed krystalizacją ma jasnożółtą barwę (koniczyna biała) lub wpadającą w lekki odcień łososiowy (koniczyna czerwona). Jego smak zależny jest od rodzaju koniczyny, z jakiej powstaje. Miód z koniczyny białej jest delikatnie słodki, a z koniczyny czerwonej – kwaskowaty.
- działa i uspokajające i wyciszająco;
- ma działanie wykrztuśnie, napotne i przeciwzapalne;
- działa moczopędnie.
Miód nostrzykowy
Wytwarzany jest przez pszczoły z nostrzyka białego (Melilotus albus) – dziko rosnącej rośliny polnej. Wyróżnia się charakterystycznym, unikalnym profilem smakowym, który łączy słodkie i kwaśne nuty z wanilią. Ma żółtą, bursztynową barwę, a po krystalizacji staje się jasnożółty.
- obniża ciśnienie tętnicze krwi. (kumaryna);
- ma działanie uspokajająco i nasennie;
- wzmacnia odporność, zmniejsza ryzyko infekcji i łagodzi objawy przeziębienia.
Miód leśny
Nektar do produkcji tego miodu zbierany jest z kwiatów rosnących na dzikich leśnych polanach jak malina, lipa, rumianek, dzika róża i inne zioła. Wyróżnia się intensywnym bursztynowym kolorem, który po krystalizacji przechodzi w jasnożółty. Zaskakuje ostrym i nieco gorzkawym smakiem.
- ma właściwości bakteriobójcze;
- wspomaga organizm przy infekcjach i chorobach gardła;
- redukuje ryzyko chorób serca.
Przeczytaj więcej na temat właściwości miodu leśnego.
Miód lipowy
Jest odmianą miodu, która produkowana jest przez pszczoły z nektaru kwiatów lipy zwanej tilią. Zazwyczaj jego barwa jest jasnożółta, bursztynowa lub oliwkowa. Na tle innych miodów wyróżnia się charakterystycznym smakiem, który jest słodki, intensywny z pikantnymi i kwaskowatymi nutami, czasem nawet z lekką goryczką.
- wyróżnia się silnym działaniem antybiotycznym;
- działa napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwkaszlowo, przeciwskurczowo i
- wykrztuśnie;
- działa delikatnie moczopędnie;
- uspokaja i wpływa korzystnie na sen.
Dowiedz się więcej o właściwościach miodu lipowego.
Miód gryczany
Bazą do powstania miodu gryczanego jest nektar pozyskiwany z gryki zwyczajnej (Fagopyrum sagittatum Gilib.) w lipcu i sierpniu. Miód charakteryzuje się ciemną, herbacianą, brunatną barwą. Po krystalizacji nieco jaśnieje przebierając brązową, mleczną barwę. Po miód gryczany warto sięgnąć z uwagi na unikalny smak. Wyróżnia się intensywnym, słodkim, lekko pikantnym i drapiącym smakiem z ziołowo-korzennym aromatem.
- polecany jest przy miażdżycy, chorobie wieńcowej i nadciśnieniu tętniczym (zawiera rutynę);
- wzmacnia działanie układ odpornościowy;
- poprawia pracę żołądka i trawienie.
Poznaj więcej właściwości miodu gryczanego
Miód rzepakowy
Miód rzepakowy zaliczany jest do miodu nektarowego, który produkowany jest z kwiatów rzepaku (Brasicca napus L. subsp. oleifera Metzg.) Ma jasnosłomkowy kolor, a w stanie płynnym jest niemal bezbarwny. Po krystalizacji jego konsystencja jest podobna do smalcu a kolor biały lub kremowy. Miód rzepakowy zaskakuje również swoim smakiem, który jest mniej słodki z wyczuwalną nutą goryczki.
- doskonale regeneruje wyczerpany organizm;
- polecany przy schorzeniach wątroby;
- obniża poziom złego cholesterolu;·
- przyspiesza gojenie ran.
Poznaj więcej zalet miodu rzepakowego
Miód mniszkowy
Surowcem do jego produkcji jest popularny kwiat polny mniszek lekarski, czyli mlecz. Nazywany jest również miodem majowym z uwagi okres kwitnienia mleczy. Pomimo popularności mlecza sam miód jest bardzo trudno dostępny. Przybiera kolory od jasnożółtego po intensywnie pomarańczowego. Ulega szybkiej krystalizacji. Miód mniszkowy wyróżnia się mocną słodyczą, a przez wielu uważany jest za jeden z najsłodszych miodów niekiedy. Wyczuwalna jest w nim nuta mniszka lekarskiego.
- pomaga w stanach zapalnych wątroby i żołądka;
- wspiera odporność;
- łagodzi objawy niestrawności.
Miód wrzosowy
Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris Hull), z którego pozyskiwany jest miód wrzosowy, kwitnie dopiero późnym latem, dlatego miód pojawia się najpóźniej na półkach sklepowych. Miód ma charakterystyczną czerwono-bursztynową barwę. Po krystalizacji przybiera galaretowatą konsystencję i pomarańczowy lub ciemnobrunatny kolor. Smak miodu wrzosowego jest specyficzny, mało słodki przyjemny, ale z nutą goryczy. Wyczuwalny jest również w nim intensywny zapach wrzosu.
- działa przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie;
- silne działanie moczopędne;
- wspomaga w przeziębienie i stanach zapach jamy ustnej;
- odnawia florę bakteryjną jelit po zaparciach i biegunkach.
Poznaj więcej cennych właściwości miodu wrzosowego
Miód wielokwiatowy
Miód wielokwiatowy to jeden najpopularniejszych produktów pszczelich dostępnych na półkach sklepowych. Stanowi mieszaninę nektaru z różnych roślin miododajnych porastających pola, sady i łąki. Jego smak i barwa różni się w zależności od pory roku. Miód wytwarzany z roślin kwitnących wiosną cechuje się jaśniejszym kolorem i łagodniejszym smakiem. Miód letni jest ciemniejszy, bursztynowy, ale ma bardziej wyrazisty smak i aromat.
- wspiera organizm przy chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego;
- pomaga rozluźnić, odprężyć i ukoić skołatane nerwy;
- wzmacnia odporność na choroby.
Przeczytaj więcej do prozdrowotnych właściwościach miodu wielokwiatowego
Miód spadziowy
Miód spadziowy wytwarzany jest ze spadzi, czyli rosy miodowej. To słodka, lepka ciecz, która pojawia się na liściach i gałęziach drzew. Smak i kolor miodu spadziowego różni się w zależności od tego, czy jest pozyskiwany z drzew iglastych czy liściastych.
Miód spadziowy z drzew iglastych ma posmak żywiczny, ten z liściastych potrafi być gorzkawy. Również kolor miodu spadziowego może przybierać różne barwy od intensywnej zieleni po szarobrązowy i intensywnie ciemny.
- działa przeciwzapalne i antyseptyczne;
- wzmacnia odporność organizmu, pomaga w leczeniu przeziębień i infekcje;
- wpływa korzystnie na pracę układu nerwowego.
Miody produkowane mogą być również z różnych kwiatów różnych egzotycznych roślin. W Ameryce Północnej i południowej popularne są m.in miód aloesowy, miód z awokado, miód manuka czy miód quillaja. [1]
Poznaj właściwości miodu spadziowego i dowiedz się więcej o różnicach między miodem nektarowym o spadziowym.
Miód i jego wartości odżywcze
Skład miodu, czyli wartości odżywcze, jakie zawiera, zależy od wielu czynników. Należą do nich między innymi: pora roku, warunki środowiskowe (miejsce zbierania), techniki przetwarzania i odmiany nektaru kwiatowego. Podstawowymi składnikami miodu, bez względu czy jest to miód odmianowy czy wielokwiatowy, są woda i cukry owocowe (monosacharydy i disacharydy). Miód zawiera różne witaminy (głównie z grupy B), minerały, a także aminokwasy, inhibinę, białka, przeciwutleniacze fenolowe i mikroelementy.
Składniki odżywcze w miodzie. Zawartość w g/100 g miodu
| Składnik | Miód nektarowy | Miód spadziowy |
|---|---|---|
| Woda | 15 – 20 | 15 – 20 |
| Cukry | ||
| Monosacharydy | ||
| fruktoza | 30 – 45 | 28 – 40 |
| glukoza | 24 – 40 | 19 – 32 |
| Dwusacharydy | ||
| sacharoza | 0.1 – 4.8 | 0.1 – 4.7 |
| inne | 2.0 – 8.0 | 1.0 – 6.0 |
| Trisacharydy | ||
| oligosacharydy | ||
| erlosa | 0.5 – 6.0 | 0.1 – 6.0 |
| melezytoza | 0.3 – 22 | |
| inne | 0.5 – 1.0 | 0.1 – 6.0 |
| Minerały | 0.1 – 0.5 | 0.6 – 2.0 |
| Aminokwasy, białka | 0.2 – 0.4 | 0.4 – 0.7 |
| pH | 3.2 – 4.5 | 4.5 – 6.5 |
Pierwiastki chemiczne występujące w miodzie
| Minerały | Wartość (mg/100 g) | Witaminy | Wartość (mg/100 g) |
|---|---|---|---|
| Sód (Na) | 1.6 – 17 | Tiamina (B1) | 0.00 – 0.01 |
| Wapń (Ca) | 3 – 31 | Ryboflawina (B2) | 0.01 – 0.02 |
| Potas (K) | 40 – 3500 | Niacyna (B3) | 0.10 – 0.20 |
| Magnes (Mg) | 0.7 – 13 | Kwas pantotenowy (B5) | 0.02 – 0.11 |
| Fosfor (P) | 2 – 15 | Pirydoksyna (B6) | 0.01 – 0.32 |
| Selen (Se) | 0.002 – 0.01 | Kwas foliowy (B9) | 0.002 – 0.01 |
| Miedź (Cu) | 0.02 – 0.6 | Kwas askorbinowy (C) | 2.2 – 2.5 |
| Żelazo (Fe) | 0.03 – 4 | Witamina K | 0.025 |
| Mangan (Mn) | 0.02 – 2 | ||
| Chrom (Cr) | 0.01 – 0.3 | ||
| Cynk (Zn) | 0.05 – 2 |
Czy miód jest zdrowy?
Zdecydowanie tak. Spożywanie różnych odmian miodu korzystnie wpływa na wiele aspektów funkcjonowania naszego organizmu. Bez względu na to, jaki miód będziemy spożywać, zawsze odbije się to z korzyścią na naszym zdrowiu. Istnieją jednak rodzaje miodów, które bardziej pomagają przy określonych schorzeniach np. polecane są do spożywania przy refluksie, problemach żołądkowo jelitowych lub przeziębieniach czy dla wzmocnienia odporności.
Działanie przeciwdrobnoustrojowe, przeciwwirusowe
Udowodniono, że składniki zawarte w miodzie, szczególnie nektarowym, mogą hamować rozwój mikroorganizmów i grzybów. Miód ma działanie antybakteryjne i bakteriobójcze. Spożywanie miodu może hamować rozwój niektórych bakterii chorobotwórczych np. różyczki. [2]
Działanie przeciwutleniające
Miód ma właściwości antyoksydacyjne, co oznacza, że składniki w nim zawarte minimalizują stres oksydacyjny wynikający z działania wolnych rodników. A to z kolei przekłada się na zmniejszenie ryzyka rozwoju w organizmie chorób przewlekłych. W miodzie znajduje się stosunkowo duże stężenia fenoli, flawonoidów i karotenoidów, które mają znaczne zdolności antyoksydacyjne. Działania antyoksydacyjne miodu w duże mierze zależy od pochodzenia nektaru kwiatowego. Potwierdzono korelację między kolorem miodu a zawartością przeciwutleniaczy. Okazuje się, że miody ciemniejsze zawierają więcej przeciwutleniaczy niż jaśniejsze.
Działanie antymutagenne i przeciwnowotworowe
Badania prowadzone na zwierzętach z wykorzystaniem różnych gatunkach miodu wykazały jednoznacznie, że składniki w nim zawarte mogą mieć działanie antymutagenne. [3] Miód stymuluje układ odpornościowy, przez co spożywanie miodu może być może wspierać działania profilaktyczne, w tym zapobiegać nowotworom i przerzutom nowotworowym.
Działanie przeciwzapalne
Spożycie miodu zmniejszy stan zapalny w występujących przy wielu infekcja i chorobach przewlekłych co udowodniono w wielu badaniach prowadzonych z udziałem ludzi i zwierząt. [4]
Na co pomaga miód?
Z uwagi na swoje właściwości miód może być pomocny przy leczeniu różnego typu chorób przewlekłych i infekcji.
Choroby serca i układu krążenia
Potwierdzono, że spożywanie miodu może mieć zbawienny wpływ na funkcjonowanie naszego układu krwionośnego, jak i samego serca. Udowodniono, że regularne spożywanie rodu może zmniejszać ryzyko wystąpienia chorób metabolicznych i sercowo-naczyniowych.
Działanie miodu dotyczy wielu aspektów funkcjonowania układu krążenia. U osób zmagających się z chorobą niedokrwienną serca spożywanie miodu wpłynęło na zahamowanie rozrostu blaszki miażdżycowej. Miód często również stosowany jest przy nerwicy serca, łagodząc ból i napięcie nerwowe. Odnotowano również pozytywne działanie miodu u osób w leczeniu nadciśnienia tętniczego. [5]
Choroby układu oddechowego
Miód może jest doskonałym naturalnym lekiem przy wszelkiego typu infekcjach układu oddechowego szczególnie w ich pierwszej fazie. Wpływa na podniesienie odporności, a także łagodzi objawy infekcji w takich jak kaszel, katar czy ból w gardle. Spożywanie miodu sprawdza się również przy leczeniu ostrych i przewlekłych zapaleń gardła, nosogardzieli i migdałków podniebiennych. Miód wykazuje również działanie wykrztuśne, a składniki zawarte w tym produkcie pszczelim wpływają na rozrzedzenie wydzieliny z oskrzeli. Z tego względu stosowany jest jako wsparcie w leczeniu ostrych i przewlekłych infekcji oddechowych jak zapalenia płuc czy oskrzeli. [6]
Choroby przewodu pokarmowego
Włączenie miodów do diety jest korzystne również u osób, które borykają się z różnego typu chorobami przewodu pokarmowego jak: chorobie wrzodowej żołądka lub dwunastnicy, zapaleniach jelita cienkiego i grubego. Udowodniono jego pozytywne działanie przy redukowaniu wzdęć, na zgagę, odbijanie oraz nudności. Ma również działanie przeczyszczające dlatego sprawdza się w przypadku przewlekłych zaparć.
Z uwagi na swoje antybakteryjne i antywirusowe działanie, pomocny jest przy infekcjach wywołany przez rotawirus ludzki (HRV) i Salmonella, Shigella, Klebsiella czy Escherichia coli.
Zdrowie jamy ustnej
Czy miód może mieć szkodliwe działanie dla zębów? W tej kwestii zdania są podzielone. Niektórzy badacze udowodnili próchnicowe na działanie miodu. Inni twierdzą, że składniki zawarte w miodzie mogą hamować rozwój bakterii, które powodują próchnicę. Badania wskazują również między innymi, że na przykład popularny miód manuka przez swoje antybakteryjne działanie może hamować rozwój płytki nazębnej i przeciwdziałać zapaleniu dziąseł.
Schorzenia układu nerwowego
Udowodniono, że miód ma pozytywny wpływ na funkcjonowanie naszego układu nerwowego — uspokaja, pomaga w zasypianiu i powoduje spadek napięcia nerwowego.
Korzystnie wpływa na rozwój psychiczny i stymuluje rozwój umysłowy dzieci.
Spożywanie miodu może łagodzić bóle głowy szczególnie te wywołane różnego typu migrenami. Pomaga w odbudowie osłabionego i organizmu wyniszczonego wskutek różnego typu nerwic.
Jak przechowywać miód?
Prawidłowe przechowywanie miodu jest bardzo ważne w kontekście jego działania zdrowotnego. Nieodpowiednio przechowywany lub przegrzany miód straci wszystkie swoje właściwości prozdrowotne. Miód powinien być trzymany w oryginalnym opakowaniu, czyli w słoiku. W suchym i ciemnym miejscu. Możliwe jest również przechowywanie miodu w lodówce. Poznaj wszystkie sposoby prawidłowego przechowywania miodu w tekście: Jak przechowywać miód?
Jak przygotowywać miód?
Często robisz herbatę z miodem? Musisz pamiętać o tym, aby temperatura wody nie przekraczała 40 stopni, bo wówczas miód straci wszystkie swoje właściwości, a herbata z miodem nie będzie miała swojego prozdrowotnego działania. Aby miód był zdrowy, musi być przygotowany w odpowiedni sposób. Dowiedz się, jak przygotowywać miód, aby nie stracił swoich cennych właściwości.
Przypisy
- Types of honey by flower source and flavor; and where to get them, http://localhoneyfinder.org/TypesAndFlavorsOfHoney.php [dostęp 13.06.2022r]
- Ajibola, A., Chamunorwa, J. P., & Erlwanger, K. H. (2012). Nutraceutical values of natural honey and its contribution to human health and wealth. Nutrition & metabolism, https://doi.org/10.1186/1743-7075-9-61 [dostęp 13.06.2022r]
- Ibidem.
- Ibidem.
- Bąkowska, Milena & Janda-Milczarek, Katarzyna. (2018). Właściwości prozdrowotne wybranych miodów. Pomeranian Journal of Life Sciences. https://www.researchgate.net/publication/327900157_Wlasciwosci_prozdrowotne_wybranych_miodow [dostęp 13.06.2022r]
- Ibidem